|
 SEKTÖREL
Prof.
Dr. Osman TEKİNEL
Ç. Ü. Ziraat Fakültesi
Erozyon
ve Kontrolü
1.Erozyonun Tanımı ve Sınıflandırılması.
Jeolojik anlamda “Erozyon” terimi; doğa koşullarında
toprak materyalinin su, rüzgar, yerçekimi, çığ, dalga ve buzul
gibi doğal güçlerin etkisi ile parçalanarak bir yerden bir yere
taşınması ve yığılmasını ifade eder. Doğal ve normal koşullar
altında, bitki örtüsü bu taşınmayı frenlemekte ve taşınan kadar
yeni üst toprak oluşturulmaktadır. Doğal dengenin sağlanması yönünden
çok yararlı olan bu olay, normal, jeolojik bir gelişme olarak
kabul edilmekte ve buna “doğal”, “normal” veya “jeolojik erozyon”
adı verilmektedir. Doğal denge koşulları altında meydana gelen
toprağı, insan etkisi sonucunda su, rüzgar ve diğer güçler aşındırır,
taşır ve değişik yerlere yığmak üzere harekete geçirirse buna
“hızlandırılmış erozyon” veya “normal erozyon” adı verilmektedir.
Toprak erozyonu veya daha basit bir deyimle,”erozyon” denildiği
zaman akla hızlandırılmış erozyon gelir ve toprak muhafaza çalışmalarında
yalnız bu tip erozyon dikkate alınır.
Hızlandırılmış erozyon, kendisini oluşturan güçlere göre aşağıdaki
biçimde sınıflandırılır;
Su erozyonu,
Rüzgar erozyonu,
Yerçekimi erozyonu,
Buzul erozyonu,
Dalga erozyonu,
Çığ erozyonu,
2.Su Erozyonu
Su erozyonu, yağmur ve eriyen kar sularının bitki örtüsünden yoksun
bulunan eğimli arazide toprağı aşındırıp taşımasıdır. Su erozyonunun
etki derecesi; arazinin eğimi, toprağın özellikleri, bitki örtüsünün
yoğunluğu ve yağışın süresi ile şiddetine bağlıdır. Arazi kullanma
yöntemlerindeki hatalar,aşırı hayvan otlatma, orman ve meraların
tahribi nedeniyle yağışların toprak tarafından tutulamayarak hemen
yüzye akışa geçmesi, önemli miktarda toprak materyalinin su ile
taşınmasına yol açar. Yüzey akış, üst toprakta önce hafif zerreleri
yıkayarak götürür. Toprağın en verimli kısımları böylece taşınarak
geriye verimsiz, tarıma elverişsiz materyal kalır.
2.1-Su Erozyonuna etkide bulunan etmenler
Su erozyonunun oluşumuna etkide bulunan başlıca etmenler;
1)İklim,
2)Toprak özellikleri,
3)Topoğrafik durum,
4)Bitki örtüsü ve
5)İnsandır.
Bunlardan bitki örtüsü ve bir dereceye kadar toprak, kontrol altına
alınabilir. Fakat iklim ile,meyilli arazilerin uzunluğu hariç,
topoğrafya insan kontrolü dışındadır.
2.2-Su Erozyonunun Türleri
Su erozyonu 5 türe ayrılır. Bunlar;
a)Yağmur damlası erozyonu,
b)Yüzey erozyonu,
c)Parmak erozyonu,
d)Oyuntu erozyonu ve
e)Akarsu erozyonudur.
a)Yağmur Damlası Erozyonu
Bir yağış sırasında yağmur damlası toprağa ortalama saatte 32
km hızla düşer ve büyüklüğü ile orantılı olarak bir kinetik enerji
kazanır. Bu enerji, düştüğü toprak yüzeyindeki agregatların gevşeyip
çözülmeleri ve etrafa sıçramasına neden olur. Düşen damlaları
toprak zerrelerini 1.00-1.50 metre çapında bir daire içinde 60
cm. dikey, 15 cm'ye kadar da yatay olarak sıçratabilirler. Şiddetli
bir yağmurda, bitkisel örtüden yoksun 1 dekarlık bir tarlada 2.5
tondan fazla toprak tanesi damla tesiri ile sıçrayarak yer değiştirebilir.
Damla erozyonu ile, eğimli arazilerdeki üst toprak yavaş yavaş
eteklere doğru hareket eder. Böylece yağmur damlaları toprağın
kil ve silt gibi en önemli kısımlarının taşınmasına, dolayısıyla
toprağın fiziksel ve kimyasal özelliklerinin bozulmasına ve sonuç
olarak toprağın verimsizleşmesine neden olur.
b)Yüzey Erozyonu (Tabaka Erozyonu)
Eğimli arazilerde yüzey akışa geçen yağış sularının etkisiyle
yüzey toprağının ince bir tabaka halinde taşınmasına “Yüzey Erozyonu”
veya Tabaka Erozyonu” adı verilir.
Eğim yönünde yüzey akışa geçen yağış suyu, önce toprak tarafından
emilir. Suda mevcut kil ve silt yağışın şiddetiyle orantılı olarak
bir süre sonra toprak gözeneklerini tıkayarak, suyun toprak tarafından
emilmesine (İnfıtrasyon) engel olur. Bu durum yüzey akışı ve dolayısıyla
erozyonu hızlandırır. Bu olay önceleri pek gözle görülmez. Bu
nedenle, çiftçiler genellikle bu tip erozyonun etkisini verimsiz
alt toprak katını görmeden veya sürüm sırasında pulluk demiri
sert tabakaya değmeden anlayamazlar. Erozyon devam ettiği takdirde
alt toprak veya ana kaya ortaya çıkınca durum anlaşılır. Zamanla
üst toprak taşındığından işlemeye elverişli olmayan alt toprak
ortaya çıkar ve çiftçiler kısa zamanda arazilerini terk etmek
zorunda kalırlar.
c)Parmak Erozyonu (Oluk Erozyonu)
Eğimli arazilerde yüzey akış haline geçen su, arazi üzerindeki
doğal kanalcıkları takip ederek akmak eğilimindedir. Bu akış sırasında
su hem kendi etrafında dönme hareketi, hem de taşıma gücü kazanır.
Dönme gücü ile toprak taneleri gevşetilir, yerinden kopartılır.
Bu kopan taneler suyun taşıma gücü ile eğim yönünde sürüklenir.
Böylece suyun dönme ve taşıma güçleri ile arazi üzerinde bir takım
oluklar oluşur. Bu olaya “Parmak Erozyonu” veya “Oluk Erozyonu”
adı verilir. Parmak Erozyonu ile oluşan olukların derinliği 5.10
cm.dir. Oluk erozyonu devam ettiği takdirde toprağın en değerli
üst katı yavaş yavaş taşınır ve gittikçe azalır. Oluk Erozyonu
Yüzey Erozyonu ile Oyuntu Erozyonu arasında bir geçit teşkil eder.
d)Oyuntu Erozyonu
Eğimli arazilerde oluşan Parmak (veya Oluklar) önlem alınmadığı
takdirde zamanla derinleşip genişleyerek sel yarıntısı şeklini
alırlar. Oluşan bu oyuntulara, çevreden gelen sel suları da katılır.
Sonuç olarak tarım makine ve aletlerinin çalışamayacağı kadar
büyüyen bu V ve U biçimindeki oyuntulardan dolayı bu erozyon tipine
“Oyuntu Erozyonu” veya “Sel Yarıntısı Erozyonu” adı verilir. Oyuntular
zamanla genişleyerek içine bir insanın, bir aracın veya evin sığabileceği
kadar derinleşebilir. Ana kayanın yüzeyine yakın olduğu yarlar
ve oyuntular derinleşmezler. Dağlık yörelerde oyuntu derin ve
çok dik olur. Buna karşılık düz yerlerde geniş oyuntular oluşur.
e)Akarsu Erozyonu
Akarsuların yataklarını ve kenarlarını aşındırarak oyması olayına
“Akarsu Erozyonu” denir. Bu erozyon iki tipe ayrılabilir. Bunlar;
l)Akarsu Yatağı Erozyonu,
2)Akarsu Kıyı Erozyonu veya “Korozyon” dur.
Yatak erozyonu akarsu tabanlarında bir takım oyulmaların meydana
gelişiyle anlaşılır. Bu olay, akarsu yatak eğiminin artması ve
akışın çoğalması ile daha fazla etkili olur.
Akarsu kıyı erozyonu, suyun kenarlara yapmış olduğu aşındırma
etkisinin bir sonucudur. Kıyı Erozyonu akarsu tabanının çok oyulması
sonucu kenarının dengesini kaybederek göçmesi, akarsu kıyılarının
toprak özelliklerinin farklı oluşu, akarsuyun yön değiştirmesi
veya suyun akarsu boyunca bazı yerlerde çeşitli nedenlerle yükselmesi
sonucunda meydana gelebilir. Özellikle taşkın alanlarında Korozyon
dolayısıyla aşındırma ve toprak kayıpları önemli yer tutar.
3.SU EROZYONUNUN ZARARLARI VE TARIMSAL GELİRLERE
ETKİSİ
Su erozyonunun zararları çeşitli biçimlerde kendini gösterir.
Su gücü ile koparılıp taşınan toprak taneleri; göller, akarsu
yatakları, baraj ve göletleri doldurur, bunların yararları hacimlerini
kısıtlar. Diğer yandan, toprak profilinin 20 cm.lik üst toprak
tabakasında bulunan fosfor, potas, azot vb. gibi bitki besin maddeleri
de, toprak taneleri ile sürüklenip gider. Bu durum toprağın veriminin
azalmasına neden olur.
Ülkemizde yüzyıllar boyunca süregelen bu olumsuz gelişmenin sonucunda
özellikle dağlık bölgelerin geniş yamaç alanlarında üst toprak
önemli oranda, hatta yer yer alttaki ana kaya ortaya çıkacak biçimde
taşınmıştır.
|
SEKTÖREL
>>
Yaş
meyve-sebze sektörü ön raporu
>>
Tatlandırıcı
ithalatının mısır ve pancar üreticisine etkileri
>>
Ülkemizde bitki biyoteknolojisi
>>
Erozyon ve kontrolü
>>
Tarımda traktörün önemi
ANA
SAYFAYA DÖN
4.SU EROZYONU KONTROLÜ
Su erozyonu kontrolü için alınması gerekli çeşitli toprak ve su
koruma önlemleri, yeryüzünde binlerce yıldan beri uygulanmaktadır.
Bu önlemler bilim adamları ve uygulayıcıları tarafından yıllarca
süren araştırma ve çalışmalar sonunda geliştirilmişlerdir. Bu
konuda uygulanan çeşitli yöntemler iki grupta toplanabilir.
4.1.Bitkisel ve Kültürel Yöntemler
1)Araziyi kabiliyet sınıflarına göre kullanmak,
2)Ekim nöbetleşmesi,
3)Anız örtülü tarım,
4)Tesviye eğrili tarım,
5)Şeritsel ekim,
4.2.Mekanik (Fiziksel) Yöntemler
1)Teraslama,
2)Çevirme terasları,
3)Otlandırılmış su yolları,
4)Oyuntu kontrolü,
5)Kıyı kontrolü,
Bitkisel ve mekanik yöntemlerin uygulanması başlıca iki esas kurala
dayanır. Bunların;
a)Toprak yüzeyine düşen yağmur damlasını tutmak ve enerjisini
dağıtmak,
b)Yüzey akışı önlemek ve konsantrasyonuna engel olmaktır.
5.RÜZGAR EROZYONU
Toprakların rüzgar etki ve kuvvetiyle aşınması ve bir yerden bir
yere taşınarak yığılması olayına “Rüzgar Erozyonu” denir. Rüzgar
Erozyonu genellikle kurak ve yarıkurak iklim kuşaklarında arazi
yüzeyinin kuru ve bitki örtüsünden yoksun bulunduğu yerlerde meydana
gelir.
5.1.Rüzgar Erozyonunu Oluşturan Etkenler
Çeşitli kaynaklar Rüzgar Erozyonunu oluşturan etkenleri 3 esas
grupta toplamaktadır. Bunlar;
l)İklim özellikleri,
2)Toprak özellikleri ve
3)Bitki örtüsü'dür.
Bazı kaynaklar bunlara, “İnsanların tabiat dengesini bozucu” nitelikteki
etkilerini de eklemektedirler.
5.2.Rüzgar Erozyonunda toprak Hareketinin Tipleri
Toprak zerreleri rüzgar hızı tane büyüklükleriyle orantılı olarak
3 şekilde hareket ederler. Bunlar;
1)Sıçrama,
2)Süspansiyon,
3)Yüzeyde sürüklenme'dir.
Her üç hareket genellikle bir arada ve aynı anda meydana gelmektedir.
Ancak, rüzgarla taşınan toprak zerrelerinin çok büyük bir kısmının
sıçrama ile hareket ettiği saptanmıştır.
5.3.Rüzgar Erozyonu'nun Safhaları
Rüzgar erozyonu başlangıcından bitişine kadar 3 esas safhada oluşur.
Bunlar;
1)Harekete geçme,
2)Taşınma ve
3)Yığılmadır.
5.4.Rüzgar Erozyonunun Zararları
Rüzgar erozyonunun zararları aşağıdaki şekilde sıralanabilir.
1)Rüzgar erozyonu toprağın verimli olan üst kısmı ile birlikte
kil, silt ve organik madde gibi ince materyalini sürükleyerek
geride sadece kum, çakıl ve ana kaya gibi verimsiz materyali bırakır.
2)İnce materyal taşındığı için toprağın fiziki bünyesi bozulur,
su tutma kapasitesinin ve verimliliğin önemli ölçüde azalmasına
neden olur.
3)Tarla ve mera alanlarında rüzgar tohum ve genç bitkileri uzaklara
taşır. Yetişkin bitkilerin köklerini açığa çıkararak verimin geniş
ölçüde azalmasına neden olur.
4)Rüzgar gibi örtüsünden yoksun tarlalardan sürüklediği ince materyali
çevredeki bitkilerin üzerine yığarak onların büyük ölçüde zarar
görmesine neden olur.
5)Genellikle ilkbaharların kurak geçtiği yıllarda güney yönlü
kuru ve sıcak rüzgarlar bitkilerde transpirasyonu hızlandırdığından,
özellikle bitki gelişme devresine rastlayan bu olay sonucunda
bitkiler fazla su kaybından zarar görür.
6)Sulama alanlarında ince materyalin taşınma ve yığılması sonucunda
arazinin tesviyesi bozulacağından yüzey sulama metotlarının uygulanması
güçleşir.
7)Geniş tarım ve mera alanlarında uzun süreli rüzgar erozyonu
insan ve hayvan sağlığına zararlı olur.
8)Rüzgar erozyonu tarım alanları dışında yerleşim merkezlerini,
tren ve karayolları, hava alanlarını, elektrik hatlarını tehdit
eder. Sulama ve drenaj kanallarını taşınan materyal doldurur.
9)Rüzgar erozyonu bütün bu zararlarıyla belirli bir süre sonra
ekonomik ve sosyal bir sorun halini alarak toplumun bulunduğu
yerden göç etmesine yol açar.
|
